رئيس مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني در پاسخ به اين سؤال که "آيا تلقي مؤمن و کافر نسبت به پديده‌ها يکي است" گفت: در پديده‌هاي طبيعي تلقي يکي است، اما در پديده‌هايي که در رفتار و سعادت و شقاوت انسان اثرگذارند، تلقي‌ها متفاوت است

به گزارش پايگاه اطلاع رساني آثار حضرت آيت‌الله مصباح يزدي، رئيس مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره) در پنجمين نشست از سلسله نشست‌هاي علم ديني به بررسي اين پرسش‌ها پرداخت که آيا ذهنيت‌هاي قبلي انسان و جهان‌بيني و اعتقاد فرد، در تشخيص و نتيجه‌گيري در مسائل علمي، اثر گذار است يا خير؟ و اگر اثرگذار است آيا مي‌توان آن ذهنيت را از علم تفکيک کرد و علم خالص را ارائه کرد و در صورت عدم امکان تفکيک، آيا نبايد گفت علم يقيني وجود ندارد، چرا که همواره نتايج حاصله در يک علم تحت تأثير عواملي حاصل شده است.
علامه محمدتقي مصباح يزدي با بيان اين‌که دو گروه اين سؤال را مطرح مي‌کنند ادامه داد: گروه اول کساني هستند که در باب فلسفه دين اين سؤال را مطرح مي‌کنند و مي‌خواهند نتيجه بگيرند که علم يقيني وجود ندارد، چرا که با اختلاف ذهنيت‌ها، نتايج مختلفي حاصل خواهد شد، و گروه دوم نيز کساني هستند که راه افراط را در پيش گرفته‌اند و مي‌خواهند در خصوص علم ديني چنين نتيجه بگيرند که هر علمي، داراي دو بخش ديني و غير ديني است، چرا که سابقه ذهني فرد مؤمن و کافر با يکديگر فرق دارد و از آنجايي که اين اختلاف ذهنيت سبب وجود نتايج مختلف مي‌شود، نگاه فرد مؤمن به علم، علم ديني را پديد آورده و نتيجه حاصله از ديدگاه يک کافر علم غير ديني را رقم مي‌زند.
وي افزود: اين افراد تأثيرگذار بودن فرهنگ‌ها و محيط‌ها و اعتقادات در اختلاف آراي علما را نيز شاهدي بر ادعاي خود مي‌دانند.
آيت‌الله مصباح يزدي در پاسخ به تحليل اين سؤال‌ها پرداخت و ادامه داد: آيا منظور سؤال کننده اين است که هرگونه سابقه ذهني در هر علمي مؤثر است يا خير؟ اگر منظور کليت اين مسأله است، دليلي بر آن وجود ندارد و نمونه بارز براي نقض آن، مسائل رياضي است که نتايج حاصل آن در شرق و غرب يکسان است و حتي اگر اختلاف‌هايي مثلا بين رياضيات جديد و قديم وجود داشته باشد نيز به گونه‌اي نيست که همديگر را نفي کنند. لذا في الجمله مي‌توان گفت انسان محکوم عوامل مختلف نيست و افراد مختلف با گرايش‌هاي متفاوت مي‌توانند نظر واحدي داشته باشند.
وي ادامه داد: همچنين بايد ديد مراد از علم چيست؟ چرا که گاهي علم به معناي بستري است که دانشمندان و علما با استفاده از متد و روشي واحد به بيان نظرات خود مي‌پردازند که در اين علم بسياري از عوامل مي‌توانند تأثير گذار باشند و مثلا در علم فقه که مقدس‌ترين علوم ماست نيز اين اختلافات وجود دارد و گاهي يک مجتهد فتوا به حرمت و ديگري فتوا به وجوب مي‌دهد.
اين استاد فلسفه در ادامه گفت: گاهي نيز علم به معناي کشف مطابق با واقع است که ما معتقديم فرد با متدولوژي صحيح، مي‌تواند بدون تأثيرپذيري از گرايشات و سابقه ذهني به نتيجه قطعي برسد و اگر کسي تحت تأثير گرايشات قرار گرفت، ناشي از ضعف نفس اوست.
وي با اشاره به تقسيم علوم به توصيفي و دستوري گفت: علم توصيفي علمي است که به توصيف پديده و نحوه به وجود آمدن آن و عوامل مؤثر در آن مي‌پردازد و علم دستوري علمي است که جنبه دستوري و ارزشي داشته و با بايد‌ها ونبايد‌ها سروکار دارد و عمدتا در علوم دستوري احتمال تأثير عوامل رواني وجود دارد.
علامه مصباح يزدي ادامه داد: مثلا در علم رياضي تأثير عوامل رواني در حد صفر است و عوامل رواني و اعتقادي تقريبا در همه مسائل فلسفه و فيزيک تأثيري نخواهند داشت چرا که اين دو علم، توصيفي هستند نه دستوري.
وي با بيان اين‌که براي اثبات کردن مسأله‌اي در علوم، بايد از بديهيات يا نظرياتي که قبلا در علوم ديگر ثابت شده‌اند، استفاده کرد، ادامه داد: مثلا در علوم تجربي اين پيش فرض که چشم خطا نمي‌کند يا اين‌که اين نتيجه حاصل شده در آزمايشگاه در شرايط غير آزمايشگاهي نيز حاصل مي‌شود بايد اثبات شده باشد، در حاليکه چنين چيزي به اثبات نرسيده است و شواهد متعددي بر خطاي ديد يا عدم نتيجه دادن در شرايطي متفاوت از آزمايشگاه وجود دارد و لذا نتايج حاصله از تجربه، يقيني نيست.
علامه مصباح يزدي با تأکيد بر اين‌که در علوم توصيفي بر خلاف علوم دستوري، گرايشات و عوامل رواني بر نتايج حاصله تأثير ندارد ادامه داد: آنچه که گاهي موجب خلط مي‌شود اين است که مثلا علومي مانند روانشناسي که علوم توصيفي هستند يک حيثيت بالعرض دستوري نيز دارند، به عنوان نمونه يک روانشناس با کشف رابطه بين يک دارو و حالت خاصي در بدن انسان، دارويي را براي انسان تجويز مي‌کند که اين تجويز جنبه دستوري دارد، در حاليکه اصل روانشناسي توصيفي است، به عبارت ديگر تنها کار علم روانشناسي بيان اثر دارو بر وجود حالت خاصي در شخص است و دارو را تجويز نمي‌کند, اما روانشناس با شناخت اين رابطه، به بيمار آن دارو را توصيه مي‌کند که در اين صورت، جنبه دستوري پيدا مي‌کند که البته گرايشات رواني و اعتقادي و فرهنگي در اين حيثيت دستوري که بالعرض در علم روانشناسي وجود دارد، مي‌تواند تأثيرگذار باشد و مثلا فرد غيرمسلمان با توجه به اثر الکل در بدن بيمار، آن را تجويز مي‌کند، اما روانشناس مسلمان عليرغم اين‌که اين اثر الکل را رد نمي‌کند، اما به خاطر گرايش اعتقادي‌اش، آن را براي فرد تجويز نمي‌کند.
وي ادامه داد: آن علمي که محل بحث در علم ديني است، علوم توصيفي هستند که همانگونه که گفته شد کشف واقع در آن با اختلاف عقائد و عوامل رواني تغيير نمي‌کند، هر چند در جايي که جنبه دستوري پيدا کند، اين گرايش‌ها مي‌تواند موجب تغيير شود.
آيت‌الله مصباح يزدي با اشاره به اين‌که بخش عمده‌اي از علوم دستوري را علوم انساني تشکيل مي‌دهد، ابراز داشت: نتايج حاصل در علوم دستوري تابع ارزش‌هايي است که اين علوم بر آنها مبتني شده است و اصلا قوامش بر اين اصول ارزشي است، لذا در اين علوم، معرفت يقيني بر مبناي همان اصول ارزشي مي‌تواند ثابت شود.
وي با اشاره به اين‌که حکم ارزشي نمي‌تواند مبتني بر اصول ارزشي نباشد، ادامه داد: به عنوان نمونه در جامعه اسلامي با توجه به ارزش‌هاي اسلامي حجاب امري لازم شمرده مي‌شود و مطابق با واقع هم هست، اما اين‌که مثلا چه رابطه‌اي بين حجاب و سلامت روان زن وجود دارد، امري توصيفي است.
علامه مصباح يزدي تأکيد کرد: با توجه به مطالب گفته شده معلوم شد که اگر علم خالص يعني علم به پديده خاصي مورد نظر باشد، اين علم مي‌تواند بدون تأثيرعوامل رواني و اعتقادي حاصل شود و کافر و مسلمان در آن به نتيجه واحدي برسند، هر چند در علوم دستوري چنين نيست.
وي با اشاره به اين‌که با اين توضيحات جواب پرسش‌هاي ديگر نيز روشن مي‌شود به اين سؤال اشاره کرد که "آيا هرکس عالم را با عينک خاص خود مي‌بيند" و در پاسخ گفت: اينجا ديدن به چه معناست، اگر مراد پديدهاي طبيعي است، براي همگان يکسان است و فرقي بين مسلمان و ملحد نيست، ولي جايي که پاي قضاوت‌هاي ارزشي پيش بيايد، عينک‌ها متفاوت و نتيجه‌ها نيز متفاوت مي‌شود.
رئيس مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره) در پاسخ به اين سؤال که " آيا تلقي مؤمن و کافر نسبت به پديده‌ها يکي است" گفت : در پديده‌هاي طبيعي تلقي يکي است، اما در پديده‌هايي که در رفتار و سعادت و شقاوت انسان اثرگذارند، تلقي‌ها متفاوت است.
گفتني است پنجمين جلسه از علم ديني پنجشنبه 18 خردادماه سال 1391 در سالن همايش‌هاي مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره) برگزار شد.